Den Haag is Den Haag niet meer

Wie anno 2011 Den Haag nadert, ongeacht vanuit welke richting, gelooft zijn ogen niet. In de stad voltrekt zich een stedebouwkundige metamorfose die zijn weerga niet kent. Zie de bovenstaande foto. Dondert dat nu echt, een paar torentjes meer of minder? Ja. Het aangezicht en karakter van Den Haag worden voor eeuwig volledig op zijn kop gezet.

Al 8 eeuwen lang is Den Haag een stad waar kerk en staat hand in hand de dienst uitmaken. Die machtsbasis reflecteert zich even zo lang in de lokale architectuur die zich traditioneel kenmerkt door ruime lanen geflankeerd door chique laagbouw, op de kruispunten geaccentueerd door een kerk of een ambtelijk instituut.

Nadat in de Tweede Wereldoorlog grote delen van het Haagse Spuikwartier door bombardementen werden vernietigd, zag een nieuwe generatie ontwerpers gelegenheid om voorstellen te doen voor een moderne grootstedelijke ontwikkeling zoals reeds in Rotterdam het geval was.

De belangrijkste exponent van die trend was het ‘Plan Nervi’ uit 1962. Door een initiatief van de Wassenaarse projectontwikkelaar Reinder Zwolsman schetste de Italiaanse architect Pier Luigi Nervi een toren van 140 meter hoog aan de Schedeldoekshaven.

Hierboven: tekening en maquette van het nooit gebouwde Plan Nervi

De Hagenaars waren verbijsterd over dit plan. Buiten een paar zendmasten en schoorstenen in afgelegen provincies was de Dom van Utrecht met een hoogte van 112 meter al 6 eeuwen het hoogste gebouw van Nederland. Hoe onzalig was het idee om een ordinair ambtenarenkantoor uitgerekend in laagbouwstad Den Haag die heiligheid te laten overtroeven. Een hoogte van 140 meter: zoiets zou nooit en te nimmer in het Haagse mogen gebeuren!

Maar was dat plan Nervi echt zo fout? Dat vraag ik mij af. Het plan voorzag in een zeer hoge concentratie arbeidsplaatsen op een voor de stad cruciale plek die dat goed kon gebruiken. Het plan liet voldoende ruimte in de omgeving om in een later stadium woningen en voorzieningen toe te voegen. De toren zelf was weliswaar eentonig van vorm maar had door zijn grote glasoppervlak, lichtdoorlating en slankheid een bijzondere uitstraling die de stad nationaal en internationaal meer gezicht had kunnen geven.

Maar het plan bleek zo controversieel dat het leidde tot diepe tegenstellingen in de Haagse gemeentepolitiek en heftige protesten onder de Haagse burgerij. In 1964 sneuvelde het plan Nervi definitief door tussenkomst van de Raad van State. In die procedure werd de maximale bouwhoogte voor het Haagse centrum rigoureus vastgesteld op 70 meter. Door symbolisch vast te klikken op de helft van het plan Nervi hoopte de conservatieve Haagse architectuurlobby een klinkende en duurzame overwinning te boeken. Dat was inderdaad het geval, maar het liet de stad achter met een nog dieper hoogbouwtrauma dan er al was. En dat had onvermoede gevolgen.

Want in 1967 werd alsnog een deel van het plan Nervi uitgevoerd in de vorm van het toenmalige ‘Transitorium’. Op de plek van het jammerlijk afgebrande gebouw voor Kunsten en Wetenschappen verscheen een met 70 meter half zo hoge maar minstens even eentonige toren als de oorspronkelijk door Nervi geprojecteerde hoogbouw. Maar het ergste was dat het gebouw door de opgelegde maximale bouwhoogte op iedere verdieping de maximale breedte van het kavel moest benutten. Zo ontstond een volkomen rechthoekige en fantasieloze architectuur die de lichtinval voor omliggende panden maximaal blokkeerde. De burgerij was dan ook verontwaardigd over dit gebouw.

Hierboven: Het Transitorium te Den Haag, in de jaren ’90 onherkenbaar verbouwd tot ‘Castalia’

Nadat de woede over het Transitorium 12 jaar had kunnen sudderen werd de Haagse bevolking in 1979 door een nieuw stel misbaksels opgeschrikt. Vlak naast het Transitorium verrezen de ministeries van BZK en Justitie in de vorm van 2 onooglijke bouwblokken van wederom 70 meter hoog. Door het geforceerd opleggen van de maximale bouwhoogte ontstond net zoals bij het Transitorium noodgedwongen een foeilelijke koelkast-architectuur. Het ging nu zelfs om 2 pal naast elkaar geplaatste torens die het zicht op en de doorgang naar het centrum vanuit het achtergelegen stadsdeel goeddeels blokkeerden.

Hierboven: de inmiddels tot woontorens verbouwde voormalige ministeries van Justitie en Binnenlandse Zaken in Den Haag

De hele stad begreep dat het centrum van Den Haag bij een volgende bouwgolf een nieuwe koers moest varen. Tussen 1985 en 1995 werd dan ook een groot aantal gebouwen in het Spuikwartier opgeleverd waarbij de architectuur vernieuwend genoemd kan worden. Het Danstheater, de dr. Anton Philipszaal, het Theatercentrum, het Ministerie van VROM en het immense Stadhuis zijn tot de verbeelding sprekende voorbeelden. Ook de zeer omstreden ‘Zwarte Madonna’ hoort binnen deze reeks. Maar nog geen enkele van deze gebouwen durft het aan om de hoogte te kiezen. Het hoogbouwtrauma van Den Haag is nog zo diep geworteld dat het Spuikwartier consequent wordt bebouwd met liggende en dus vaak veel ruimte verspillende architectuur die weinig toevoegt aan de zichtbaarheid en oriëntatie van de stad.

In de jaren ’90 vindt een belangrijke wending plaats. De stad realiseert zich dat, bij continuering van het beleid, spoedig ieder kavel in het centrum zal zijn volgebouwd met op elkaar lijkende en vanuit stedebouwkundig opzicht onpraktische blokkendozen. Daarom stelt de Haagse gemeenteraad in 1993 na veel discussie een hoogbouwnota vast waarin de de maximale bouwhoogte voor het centrum wordt opgetrokken naar 120 meter. Bij de invulling van het project De Resident wordt gekozen voor een historiserende architectuur met veel variatie in materialen, vormen en hoogtes. Het opvallendste element wordt gevormd door Castalia. Castalia behelst een ingrijpende verbouwing van het in 1967 gebouwde Transitorium waarbij de hoogte wordt verlegd naar 104 meter. De vroegere norm van 70 meter wordt overtuigend doorbroken.

In 2001 stelt de Haagse gemeenteraad een nieuwe hoogbouwnota vast waarin de maximale bouwhoogte voor het centrum wordt verlegd naar 140 meter. Maar pas in 2003 wordt de vloek van Nervi definitief verbroken. Ruim 40 jaar na dato wordt in Den Haag de Hoftoren opgeleverd die met 141,90 meter de magische maar tegelijkertijd vervloekte bouwhoogte van het plan Nervi uit 1962 doorbreekt.

Met het opleveren van de Hoftoren was kennelijk het hek van de dam. Want in 2008 startte, na sloop van de Zwarte Madonna, de bouw van de nieuwe ministeries van BZK en Justitie. Beide torens worden 146 meter hoog. Op het zelfde terrein wordt ook een woontoren van 131,50 meter gerealiseerd. En passant wordt het Babyloncomplex op dit moment uitgebreid met 2 torens van 141,70 en 101,60 meter hoogte.

Het centrum van Den Haag zal door deze stedebouwkundige ingreep voor eeuwig haar karakter van laagbouwstad verliezen. Deze torens zullen vanaf tientallen kilometers afstand en vanuit vele onvermoede plaatsen zichtbaar zijn. Om de metamorfose in een rangorde uit te drukken: hiermee zijn de nummers 1,2,4,6 en 9 van de top 10 van hoogste gebouwen van Den Haag allemaal tegelijk in aanbouw.

Ja, hoogbouw levert voor een aantal mensen een beperking van de lichtinval op. Ja, de kans is groot dat door deze hoogbouw een paar nieuwe stedelijke tochtgaten zullen ontstaan. Ja, er zijn mensen die dit niet mooi vinden.

Maar de kansen en opbrengsten van dit type stedebouw zijn evident. Concentraties van hoogbouw geven een stad tot tientallen kilometers afstand een herkenbaar gezicht en vergroten de mogelijkheden tot oriëntatie. Het grondgebruik is efficiënter waardoor toch al schaarse ruimte voor andere functies kan worden benut. Het creëert voor duizenden gebruikers en bewoners een unieke woon- of werkplek met een fenomenaal uitzicht. Een herkenbare skyline maakt een stad meer aantrekkelijk voor vestiging van winkels. Ook horeca en culturele voorzieningen vestigen zich graag op plekken waar veel mensen bij elkaar leven op een klein stukje grond. Het trekt hoogwaardige bedrijvigheid en toerisme aan. Het stimuleert de vestiging van hoog opgeleide burgers. En het creëert een aantrekkelijk en herkenbaar vestigingsklimaat voor buitenlands kapitaal. Hoogbouwconcentraties hebben zich, vooral in het buitenland, herhaaldelijk bewezen als aanjagers van de economie.

Hoe de voor- en nadelen van deze stedebouwkundige metamorfose ook zullen uitpakken, één ding weten wij zeker. De ingezette veranderingen zijn onherroepelijk en duren een eeuw of langer. Daardoor zal Den Haag nooit meer hetzelfde zijn.

Update 22 juli 2020: Den Haag is voor altijd veranderd…

(7278 views)